تاریخچه عزاداری محرم و صفر در جیرفت / محمد افشارمنش
از یاد رفته های جیرفت قسمت ۱۸
عزاداری ایام سوگواری سرور و سالار شهیدان، حضرت اباعبدالله الحسین (ع) در جیرفتِ قدیم مثل تمام شهرها و روستاهای این مرز و بوم به طُرُق مختلف برگزار می شده، ابتدا که هنوز دسته جات عزاداری مثل امروز در خیابان ها راه نمی افتاد، مردم مراسم روضه خوانی و سوگواری را طی چند عصر یا شب در منازل خود برگزار می کردند، وُعاظ و روضه خوانانی که عمدتا از سادات بودند این مسئولیت را بر عهده داشتند که بر سکو یا جایی بلندتر از جمعیت که اشراف بر آنها داشته باشند و بعدها که صندلی ساخته شد بر روی صندلی می نشستند و وعظ کرده و روضه ی مصائب اهل بیت(ع) را می خواندند. البته قبل از آنها نوحه خوانانی بودند نوحه می خواندند و جمعیت هم سینه می زدند، افراد دیگری هم روضه ای کوتاه می خواندند که ایشان را به اصطلاح پامنبری خوان اطلاق می کردند.
در برخی روستاها ازجمله کُت گرگ و… بازار تعزیه خوانی گرم بود که مردم بومی و محلی به آن شبیه خوانی می گفتند، بیشتر در کنار قدم گاه ها و زیارت ها اجرامی شد.
از جمله ذاکران و روضه خوانان آن دوران می توان به افراد ذیل اشاره کرد: مرحوم سید عباس و سید احمد طیبی پدر و عموی مداح اهل بیت (ع) این سال ها، سید حسین طیبی که برای مردم مناطق بهرآسمان و اسفندقه روضه می خواندند و در ادامه نیز برادر بزرگ ایشان، مرحوم سید عبدا… از دهه پنجاه به بعد روضه خوان مجالس عزاداری مردم مناطق مختلف ساردوئیه بود.
البته ناگفته نماند *سید احمد مشهور به *سید احمد حکیم*، فرزندش *سید حسین* ( پدر بزرگ و جد سید حسین طیبی ) از منبری های قدیم مناطق یاد شده بودند.
مرحوم سید مظفر افضلی و پدر ایشان که اهل راین بودند در ایام مختلف به خصوص محرم و صفر به ساردو آمده و مجالس روضه خوانی در منازل بانیان روضه برپا می کردند.
مرحوم سید ابوالقاسم موسوی ( پدر روحانی مداح، سید محسن موسوی) از دیگر منبری ها و وعاظ منطقه که محدوده جغرافیایی مجالس روضه اش بیشتر میجان و روستاهای اطراف آن بود.
مرحوم سید علی حسینی مشهور به سید الله آبادی در ایام محرم و صفر معمولا ده شب در منطقه خود ( حوزه گرمسیر جیرفت) مجلس روضه و عزاداری بر پا می کرده و تمام این ده شب را بانی سفره پرخیر و برکت امام حسین (ع) بوده و به مردم شام می داده.
سیدی خوشرو هم بود با فامیلی گلسرخی که روزه خوانی را از مناطق گرمسیر شروع می کرد و می آمد تا به مطاع بعد از اسفندقه می رسید.
عزاداری محرم در اسفندقه قدیم هم حال و هوایی مثال زدنی داشته، در قلعه ( منازل خشت و گلی) مرحوم محمد باقر خان ابوسعیدی، پدر مرحوم غلامحسین خان ابوسعیدی، بزرگ منطقه، و از خاندان نجیب، ریشه دار و با اصالت در عین حال درویش مسلک، عارف و معتقد به مبانی اسلام، محفل روزه خوانی ظهرها و شب ها برپا می شده و مردم عادی هم که آن زمان عمدتا اطراف قلعه، کتوک داشتند برای عزاداری به منزل خان می رفتند، در این بساط همه هم محلی بودند و در کنار هم و با همکاری هم مجلس عزا دایر می کردند و تفاوتی بین خان و رعیت نبوده!
در غیر از دهه اول محرم، بعضی ها در همین کتوک های محقر خود مجلس روزه خوانی کوچک دایر می کردند، بقیه مردم به کمک آنها می آمدند و هرکدام بخشی از ملزومات پذیرایی را به کتوک میزبان می آوردند.
نکته ای که خالی از لطف نیست بازگو شود نوع آبگوشتی است که گوشت آن از گله گوسفندان خان تهیه می شد و حبوباتی که عمدتا در این منطقه کشت می شد و نانی که زنان محلی طبخ می کردند و کشک محلی که زنان می ساییدند و چاشنی آبگوشت امام حسینی می کردند که ظاهرا این رسم و طبخ این سبک آبگوشت در منطقه منسوخ شده است، شاید بُزقُرقمه امروزی که در منطقه اسفندقه نوعی غذای محلی و اصیل محسوب می شود همان آبگوشت قدیمی باشد ولی از نوع پیشرفته اش!
منبری های دیگری هم بودند که در این بخش به همین تعداد بسنده می کنم.
اما کم کم که جیرفت حالت شهری به خود گرفت، علاوه بر مجالس روضه خوانی در منازل، عزاداری به سبک و سیاق امروزی هم رونق گرفت، اولین هیات عزاداری در شهر جیرفت قریب هفتاد سال پیش، اگر بخواهم دقیق تر بگویم در هیجدهم ماه مبارک رمضان سال ۱۳۳۳ با نام هیات زنجیر زنان ابوالفضل العباس (ع) راه اندازی شد.
قنبر نامور فرزند مرحوم علی اصغر زابلی، که پدرش اصالتا سیستانی و ژاندارم و رئیس ژاندارمری جیرفت بود که آن سال ها پاسگاه یا ژاندارمری در انتهای کوچه مسجد جامع مستقر بود، مادرش از اهالی کرمان و خودش بعدها کارمند سازمان عمران(سازمان جهاد کشاورزی) جیرفت شد، یکی از پایه گذاران و بانیان این هیات بیان می دارد که من سال ۱۳۳۳ سیزده، چهارده سال بیشتر نداشتم که با کمک چند تن از دوستان از جمله منوچهر شفیعی تصمیم گرفتیم هیات ابوالفضل العباس (ع) را در خیابان دهشتری ها راه اندازی کنیم.
علیرغم سن و سال کم و دست خالی اما به عشق سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) اولین قدم را برداشتم، ابتدا تعدادی زنجیر خریدم و به شهر بم که سابقه زنجیر زنی داشتند و در زنجیر زنی هم مهارت، رفتم و با کمک مرحوم پدرم تعداد ۵۰ نفر زنجیر زن متبحر بمی را به جیرفت دعوت کردم تا در جمع بچه های هیاتی جیرفت حاضر شده و زنجیر زنی را به آنها آموزش دهند، ماجرای انتقال این پنجاه نفر به جیرفت هم خود داستانی مفصل دارد که در شرحش می گوید، آن سال ها جاده بم به جیرفت، آن هم خاکی و فقط تا انتهای سقدر کشیده شده بود و هنوز جاده را از گدار مغک عبور نداده بودند! لذا به ناچار تا ابتدای تونل امروزی موسوم به دی با ماشین آمدیم و از ابتدای گدار مغک تا جیرفت مهمانان، هر دوسه نفر را سوار بر یک شتر به جیرفت رساندیم و این شد که اولین هیات یا بهتر بگویم گروه زنجیر زنی از خیابان شهید رجایی ( لرها) در هیجدهم ماه مبارک رمضان و شب نوزدهم یا شب ضربت خوردن مولای متقیان حضرت حضرت امام علی (ع) تا زیارت بی بی شهربانو واقع در کوچه تربیت بدنی عزاداری را به صورت زنجیر زنی برگزار کرد.
باری در دهه چهل و دوره فرمانداری مرحوم امیر بهزادی محله زیارت بی بی شهربانو قبرستان بوده که به دستور ایشان این منطقه برای احداث حسینیه جانمایی می شود که متعاقب آن به همت جمعی از معتمدین و بازریان مومن آن زمان از جمله: مرحوم حاج حسین غضنفری اولین خیاط جیرفت، حاجی قسامی، از اهالی یزد مقیم جیرفت که مغازه قالی فروشی داشت، مرحوم حاج علی رنجبر دور میدان فرمانداری یا چهار راه امروزی فرمانداری مغازه پارچه فروشی داشت، مرحوم حاج علی محلاتی صاحب کتابفروشی مشهور محلاتی و بانی احداث مسجد امام سجاد( ع) جیرفت به کار پردازی مهدی اسماعیلی که سواد خواندن و نوشتن داشت و مسئول خیاط خانه تنها بیمارستان شهرستان و منطقه ( بیمارستان کاشانی) بود و… کلنگ احداث حسینیه امام خمینی (ره) که آن زمان اسم نداشت و فقط به عنوان حسنیه شناخته می شد به زمین زده شد، این حسینه تا سال ۵۶ هر سال محل عزاداری و جمع شدن هیات ها بود و نقطه پایانی عزاداری ها تا اینکه بعد از انقلاب اسلامی فرزندان مرحوم حاج قدمعلی صدفی، مرحوم حاج غلامرضا قمری، حاج علی عسکری و... تصمیم به بازسازی و احیای مجدد این مکان قدیمی گرفتند که پس از سال ها عمر به نوعی متروکه شده بود! لذا بنای آن توسط مرحوم حاج ماشا… علیزاده معمار بزرگ شهرمان با کمک مهندس منوچهر فرودنیا و مساعدت های مردم، مجدد بازسازی، سرویس بهداشتی و آشپزخانه ای جدید در دوسمت آن احداث شد، پله ها و سکوهای محل نشستن مردم که در اطراف محوطه بودن تخریب، به شکل امروزی درآمد و عملا محل عزاداری هیات عاشقان ثارا… شد.
بعد ها هرچه سال گذشت بر تعداد هیآت عزاداری در جیرفت اضافه شد و اوایل انقلاب هیاتی سینه زنی از هنرستان صنعتی شهید بهشتی ( آرشام) توسط هنرجویان آن زمان این مرکز آموزشی راه اندازی شد که مجید تقی پور که اصالتا راینی بود نوحه خوان این هیات بود که جوانان زیادی به خود جذب کرد.
جهاد سازندگی وقت دیگر هیاتی سینه زنی راه انداخت و کم کم هیات ها تعداد شان زیاد و زیاد تر شد به طوری که تقریبا هر محله صاحب یک حسینیه یا مسجد شد و دارای هیاتی مجزی!
هیات عاشقان ثارا… هیاتی متشکل از حزب الهی های آن سال ها بود و برادران صدفی پایه گذار آن که اوایل جمعیت دسته سینه زنی آن بسیار زیاد بود اما بعدها فقط به برنامه های روضه و مجالس وعظ ثابت در حسنیه بسنده کرد و دیگر دسته عزاداری در شهر راه نینداخت.
هیات رزمندگان اسلام را که جمعی از رزمندگان دوران دفاع مقدس تشکیل دادند هم به همین ترتیب حسینیه رزمندگان را در محل بسیج سابق یا اداره دارایی سابق تر احداث کردند.
هیات های زنجیر زنی ابوالفضل العباس(ع) خیابان دهشتری ها و محبان ابوالفضل(ع) بازاریان که تقریبا در سال ۷۱ از هیات قدیمی تر ابوالفضل العباس (ع) منفک شده بود و با هیات امنای جدید کار خودش را آغاز کرده بود پایه ثابت زنجیر زنی در جیرفت بودند که امروزه تعداد این دسته های عزاداری به تعداد هر محله و مسجد می توان یکی نام برد، من جمله هیات سرجاز، چهارراه برق، مسجد ولیعصر( عج)، رهجرد، مسجدالرسول (ص) و…
جا دارد در اینجا یاد کنیم از نوحه خوانان قدیمی جیرفت که زنده اند یا رخ در نقاب خاک کشیدند.
سردسته و مشهور ترین آنها مرحوم جهانگیر حقگویی بود که نوحه خوان هیات زنجیر زنی ابوالفضل العباس(ع) و بعدها محبان ابوالفضل بازاریان بود و نوحه ۱۲ امام که توسط ایشان و معمولا در حسنیه و از قبل انقلاب خوانده می شد در گوش همه جاوید است و دعاهایی که آخرش یک به یک و بیت به بیت می خواند و همه جواب می دادند .