آسیب‌شناسی و بررسی علمی زیان‌ده شدن کشاورزی جنوب کرمان/ مهندس شهاب شهابی
از زمان پیدایش علم کشاورزی در کره خاکی تا به امروز حوضه تمدنی میان‌رودان (میانچیل) با دارا بودن سه عنصر آب، هوا و خاک مرغوب بستری مناسب برای زراعت به‌شمار می‌رفته و دست سخاوتمند زمین جنوب ثمرات متنوعی را ارزانی سفره هزاران ساله مردمان صبور و سخت‌کوش این خطه و مردمان دوردست نموده است. فلاحت‌پیشگانی که کاشتند و ما خوردیم و می‌کارند تا دیگران بخورند.
امروزه و طی حداقل بیست سال گذشته و بنا به دلایل مختلف، اقتصاد کشاورزی جنوب دست‌خوش مشکلات عدیده‌ای گردیده که روند شکل‌گیری یک بحران جدی را در ذهن تداعی می‌کند، در این باب سخن‌های بسیاری رفته و مطالب پرشماری نگاشته شده است، مدیران متعددی بر کرسی اداره امور زراعت این ملک تکیه زده‌اند و نظرات خود را در مقام عمل اجرا نموده‌اند که ماحصل این جد و جهدها شرایط امروز کشاورزی منطقه است.
در این مقال کوتاه سعی بر این است تا گوشه‌ای از مشکلات موجود مطرح شده و به تناسب آن راه‌حل‌هایی ارائه شود، باشد که مفید فایده واقع گردد. آنچه مسلم است تولیدات کشاورزی جنوب را بالغ بر چهارونیم میلیون تن در سال تخمین می‌زنند که عمده آن را محصولات زراعی خارج از فصل شامل سبزی‌جات و صیفی‌جات و محصولات گلخانه‌ای در بر می‌گیرد، در حالی که در گذشته علاوه بر این، شاهد کشت اقلامی مانند پنبه، غلات، حبوبات، تنباکو، وسمه و حنا و… در مقیاس وسیعی بوده‌ایم که امروزه اثری اندک از آن باقی مانده است.
تولید این حجم محصول آن هم خارج از فصل و موازی تولیدات استان‌های هرمزگان، فارس، بوشهر و خوزستان و برداشت آن در مدتی کوتاه که به زعم کارشناسان بیش از سه برابر نیاز داخلی است فقط در برهه‌ای اندک و مدت زمانی کوتاه منافع تعداد معدودی از زارعین عمده و متمول را تأمین می‌نماید و مابقی محصول یا در زمین به‌واسطه عدم وجود صرفه اقتصادی می‌ماند یا با قیمت‌های تضمینی بسیار اندک توسط شرکت‌های وابسته به دولت خریداری و عمده آن امحاء می‌شود و یا در خیابان‌ها و در مقابل ادارات متولی امر و چشمان مردم بر زمین حسرت ریخته می‌شود. برخی مدیران معتقدند محصولاتی که امروزه توسط زارعین جنوب تولید می‌شود اغلب از انواعی است که قابلیت فرآوری، نگهداری و انبارداری ندارند و به اذعان متولیان امر فقط برای مصرف تازه‌خوری مناسب هستند.
این دلایل را باید به عواملی هم‌چون عدم وجود زیرساخت‌ها خصوصاً در بخش حملونقل اعم از عدم وجود خطوط ریلی و کمبود وسائط حملونقل باری، معضلات موجود در زمینه صادرات از قبیل وضع ناگهانی تعرفه‌ها و برخی مسائل در سیاست بین‌المللی و منطقه‌ای که امکان دسترسی تولیدکنندگان و صادرکنندگان و دست‌اندرکاران اقتصاد کشاورزی را از بازار کشورهای همسایه نیز کوتاه می‌کند اضافه نمود. بر همین اساس چندی قبل یکی از مدیران ارشد بخش کشاورزی سه راه‌حل پیرامون مشکلات مطرح شده ارائه نمودند که جای تأمل فراوان دارد و می‌توان بر مبنای دیدگاه ایشان و تناقضات موجود در سیاست‌ها آنچه را که در عرصه عمل اتفاق می‌افتد در بوته نقد قرار داد.
اول کشاورزی قرادادی و تأمین بازار داخل کشور، دوم ایجاد منطقه آزاد کشاورزی برای مدیریت صادرات و سوم تنظیم بازار با هزینه دولت و نه جیب کشاورزان، از مجموع نظرات چنین بر می‌آید که دیدگاه مدیریتی فعلی قائل به تغییر الگوی کشت بر مبنای نیازهای جدید کشور و شرایط بازار نبوده و لااقل اهرم‌های قانونی موجود برای کنترل نوع و ارقام محصولات تولیدی را در دست ندارد، از این رو مشخص می‌شود که این افراد اعتقادی به توسعه صنایع تبدیلی، بسته‌بندی، برندسازی و ایجاد ارزش افزوده برای مازاد محصولات تولیدی که عمدتاً جهت تعدیل قیمت بازار داخلی مورد استفاده قرار می‌گیرد نداشته و ندارند.
منطقه ویژه اقتصادی جازموریان نیز مولودی ناقص‌الخلقه بود که هم اکنون وجود خارجی ندارد و وابسته نمودن تولیدکنندگان به یارانه‌های دولتی در بخش توزیع دقیقاً همان کاری است که شرکت‌های دولتی و تعاونی درحال انجام آن هستند، پس نتیجه خواهیم گرفته که عملاً دردی از تولید کنندگان دوا نخواهد شد. اما ممکن است این سوال پیش بیاید که “خوب! بفرمایید چه کنیم؟”پاسخ این است که اولا” ایجاد منطقه آزاد کشاورزی، وابسته به ایجاد زیرساخت‌ها است که در کوتاه‌مدت توان اجرای آن وجود نداشته و در سنوات گذشته فقط در شعارهای انتخاباتی خلاصه شده است در اینجا قدرت نمایندگان جنوب در مجلس شورای اسلامی و توان گنجاندن طرح‌های مرتبط با این حوزه توسط آنها در قوانین بودجه کشور و هم‌چنین توان هماهنگ‌سازی دستگاه‌های اجرایی مربوطه بسیار حائز اهمیت می‌باشد که در فضایی آرام و بدون تنش‌های معمول این منطقه بتوانند امکاناتی درخور را ایجاد کنند.
ثانیاً فلسفه وجود مراکز ترویج و تحقیقات در سازمان جهاد کشاورزی جنوب چیست؟ آیا نمی‌توان آموزش‌ها و تحقیقات را بر روی تولید محصولات کم‌هزینه و با خطرپذیری کمتر و با قابلیت فرآوری متمرکز نمود، محصولاتی که هزینه مصرف آب و نهاده‌های کشاورزی آن پایین بوده و در برابر آفات، سرمازدگی، طوفان و سایر بلایای معمول این مناطق دوام بیشتری داشته باشد. به طور مثال توسعه کشت دانه‌های روغنی، غلات، حبوبات و ارقامی از محصولات گلخانه‌ای و سبزی‌جات مانند گوجه، پیاز و سیب‌زمینی با قابلیت ماندگاری بیشتر و قیمت بالاتر برای صادرات، حتی اگر این محصول به‌صورت فله‌ای و تحت برندهای معتبر و موجود به کارخانه‌های بزرگتر عرضه شود.برای اجرای طرح کشاورزی قرادادی که امکان انجام آن به‌صورت پایلوت برای جنوب وجود دارد بازار هدف اهمیت ویژه‌ای خواهد داشت که باید دید ساز‌وکار آن چگونه فراهم می‌شود و نقش شرکت‌های واسط در این بین به چه صورت تعریف خواهد شد. در بعد صادرات نیز می‌طلبد تا هماهنگی بین وزارت‌خانه‌های امور‌خارجه، جهادکشاورزی، راه و شهرسازی، صمت و… در مقیاس کلان انجام شود.
به طور مشخص انعقاد قراردادهای بلندمدت دوجانبه یا چندجانبه اقتصادی می‌تواند تضمین‌های لازم برای یافتن بازارهای هدف با ثبات را فراهم نماید. در این باره وظایف نمایندگان مجلس برای اخذ سهم اقتصاد کشاورزی جنوب در قراردادهای منعقده بسیار خطیر و تعیین کننده است.چکیده کلام این‌که معضلات کشاورزی جنوب استان کرمان باید به دغدغه‌ای ملی بدل گردد تا با بهره‌گیری از همه ظرفیت‌ها و مشارکت جمعی کلیه مدیران امر و دستگاه‌های متولی منطقه‌ای و ملی بستر و ابزار شکوفایی و بهبود آن فراهم شود.
منتشر شده در شماره ۱۰۲ نشریه روشنفکری/۷ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰
